Lepidoptera

LEPİDOPTERA (Kelebekler, Pulkanatlılar; Butterflıes and moths)

Lepido, pul; ptera, kanat demektir. Pulkanatlılar anlamına gelmektedir.

•Ergin: Birkaç mm-10 cm veya daha uzun; vücut ve uzantıları pul şeklindeki kıllarla kaplı; bileşik gözler oldukça iri; ocelli çoğunda iki tane; anten değişik yapı ve irilikte; mandibüller çoğunda yok; maxillae emici hortuma dönüşmüş ve kullanılmadığı zaman thorax altında kıvrık olarak tutulur.

•Prothorax küçük, yaka şeklinde; mesothorax metathorax’ tan daha iri; ön ve arka kanatlar genellikle iri, zarımsı ve pullarla kaplı; pulların yüzeyi çizgili olabilir; bu durum ışıltılı renk görünümüne yol açar. Pigmentler pullar içinde depolanabilir. Ön ve arka kanatların damarlanışı İlkel lepidopterlerde aynı (homoneurous); gelişmiş gruplarda ise farklı (heteroneurous)’ dır; kanatlar birlikte hareket ettirilir; az sayıda türde dişilerde kanatlar küçülmüş veya bulunmaz.

•Abdomen 10 segmentten oluşur: Çoğu türde dişinin genital açıklığı yumuşak bir çift lob ile çevrelenmiş durumdadır; bu yapı yarık ve çatlaklara yumurta bırakan türlerde sertleşerek ovipozitör benzeri bir yapıya dönüşmüştür.

•Larva: Tırtıl tipinde (eruciform); baş kuvvetli olarak sertleşmiş anten kısa ve 3 segmentli; ağız parçaları güçlü, ısırıcı-çiğneyici; çoğunda lateral ocelli var ( 6 tane). Prementum’ da bir median örü organı (spinneret) bulunur; buna ipekbezi (değişikliğe uğrayan tükrük bezi) kanalları bağlanmıştır.

•Çoğunda üç çift göğüs bacağı ve 5 çift abdomen bacağı bulunur. Abdomende bunlar 3-6 ve 10. segmentlerde bulunur. Micropterygidae üyelerinde 8 çift abdomen bacağı bulunur. Yapraklarda galeri açan çoğu galeri güvesi larvalarında ise hiç bacak bulunmaz (apodous). Larvalar olası predatörlerden korunmak için bir dizi savunma sistemine shiptir. Bunlar: Kriptik veya aposematik renklenme; gizlenecek sığınak yapma; piskoku üretme ve uzun irritant kıllara sahip olma şeklinde özetlenebilir.

•Pupa: Çoğunda mumya tipindedir (pupa obtecta) ve mandibula hareketsiz-işlevsizdir (adecticous); Zeugloptera ve Dacnonypha alttakımlarında ise pupa serbest tipte (exarate)’ dir; mandibula hareketli ve işlevseldir (decticous).

Biyolojisi: Erginler genelde şekerli sıvı alır; nadiren ağız parçaları körelmiş ve beslenmez; çoğu iyi uçucu; genelde belirgin renkli; bazıları polimorfiktir. Dişiler erkekleri çekmek için; erkekler de çiftleşmeyi başlatmak için feromon salgılar. Üreme sexual ve ovipar. Fakültatif parthenogenesis ve ovoviviparite çok ender; Bazıları yumurtalarını uçuşta gelişigüzel atar; diğerleri de larvanın besleneceği bitkilerin dokuları içine ya da üstüne bırakır. Bazı türler az sayıda; diğerleri de binlerce yumurta bırakır; larvae çoğunluk fitofag; az sayıda türde carnivordur; genelde çok sayıda döl verirler; bazı türlerde larva gelişmi 2-3 yıl sürer. Çoğunda pupa ya tamamen ipek salgılarından örülen koza içinde ya da genelde olduğu şekliyle kozaya yapışık durumdaki diğer maddelerden oluşan kokon içinde bulunur. Zeugloptera ve Dacnonypha alttakımlarında pharate erginler kokonu ağız parçaları ile yırtarak dışarı çıkar ve daha sonra erginler çıkar. Ancak pupa gömleğinden çıkış genelde kokon içinde olur; erginler değişik şekillerde kokondan dışarı çıkarlar (kokon kapağını açmak için dikensi yapılar veya ağız salgıları yoluyla kokonun yumuşatılması gibi); genelde kokon erginin kolayca dışarı çıkmasına izin verecek şekilde örülmüştür. Bazan pupa çıplaktır ve ipeksi bir bağ ile ortama bağlanmış durumdadır.

LEPİDOPTERA SINIFLANDIRMASI

I. Altakım Zeugloptera: Çok küçük, diurnal; mandibula dişli ve işlevsel; maxillada lacinia ve serbest galeae var. Hypopharynx polenleri öğütmeye uygun yapılışta; kanat damarlanışı homoneurous; kanatlar jugum aracılığıyla birlikte hareket ettirilir. Larvalarda 8 çift abdomen bacağı var. Pupa exarate ve decticous. (Micropterygoidea, Micropterygidae)

II. Alttakım Dacnonypha: Çok küçük; diurnal; mandibula dişli değil veya hiç yok; lacinia küçük veya yok; galeae normal veya birleşerek kısa bir hortum oluşturmuş; kanat damarlanışı homoneurous; kanatlar jugum aracılığıyla birlikte hareket ettirilir; larvae apodous; pupa exarate ve decticous. Eriocranoidea, Eriocraniidae’ de larvae yaprakta galeri açar.

III. Alttakım Monotrysia: Değişik irilikte; mandibula ve lacinia yok; galeae birleşerek hortum oluşturmuş; kanat damarlanışı homoneurous-heteroneurous; kanatlar çoğunda frenulum; nadiren jugum ile birlikte hareket ettirilir; dişilerde birleşmiş haldeki 9./10. abdomen segmentinde 1 tane (nadiren 2) genital açıklık var; larvada abdomen bacağı var veya tamamen bacaksız; pupa mumya tipinde ve adecticous. Hepialoidea, Stigmelloidea (Nepticuloidea) ve Incurvarioidea üstfamilyaları var.

IV. Altakım Ditrysia: değişik irilikte; mandibula yok; galeae hortum oluşturmuş; kanat damarlanışı heteroneurous ve azalmış. Kanatlar frenulum aracılığıyla veya amplexiform olarak birlikte hareket ettirilir. Dişilerde her biri değişik segmentlerde olan iki adet genital açıklık bulunur. Larvae değişken yapılışta; pupa mumya tipinde ve adecticous’ tur.

Cossoidea: Alttakımın en ilkel üstfamilyasıdır. Cossidae (Ağaçkurtları) familyası vardır. Küçük-iri, nocturnal, gri renkli böcekler; kanatlarında genellikle koyu renkli lekeler var; hızlı uçarlar; larvaları genellikle ağaç gövdelerinde tünel açar; birkaç tür de toprakta yaşar ve bitki köklerini dıştan kemirerek beslenir. Cossus cossus (Kızılkurt) elma, söğüt vb; Zeuzera pyrina (Sarıkurt) elma, zeytin vb. ve Dyspessa ulula soğan başlarında zarar yapar.

Tortricoidea: Küçük kelebeklerdir; erginler grimsi-kahverenkli; kanatları sıklıkla şerit ya da beneklidir. Larvalar yaprakları kıvırarak ya da birkaç yaprağı birbirine bağlayarak oluşturdukları korunaklar içinde yaşarlar; bir kısmı da meyve, tohum, kabuk vb. içinde galeri açar.

Tortricidae (Meyva içkurtları ve Yaprakbükenler) familyası önemlidir. Örn., Cydia (Carpocapsa, Laspeyresia, Enarmonia) pomonella (Elma içkurdu), Carpocapsa, Laspeyresia, Enarmonia) pomonella (Elma içkurdu), C. (Grapholita, Laspeyresia) molesta (Şeftali içkurdu), C. funebrena (Erik içkurdu), Lobesia (Polychrosis) botrana (Salkımgüvesi), Gypsonema dealbana (Fındık filizgüvesi), Hedya nubiferana, Archips rosanus (Cacoecia rosana) (Elma yaprakbükeni), Tortrix spp. (Tomurcuk tırtılları).

Tineoidea:Erginler küçük-orta iriliktedir; çoğunda kanatlar dar ve etrafı uzun saçaklı; larvalar taşınabilir keseler, ipeksi tüpler içinde veya besin içinde açılan galerilerde gizli olarak yaşarlar.

Tineidae (Güveler) familyasında larvalar taşınabilir keseler yapar ya da yapmaz; kuru sebze ve hayvansal kökenli maddelerle beslenir. Nemapogon granellus (Tinea granella) (Ekin ambargüvesi) depolarda; Tineola bisselliella ve T. pellionella (Elbise güvesi) yünlü dokumalarda zarar yapar.

Lyonetiidae familyasında erginler oldukça küçük; ocelli ve maxillar palp yok; arka kanatlar çok dar; larvalar yaprak, sap ve ağaç kabuklarında galeri açar veya ağ oluşturur.Örn., Lyonetia clerkella, Leucoptera (Cemiostoma) scitella.

Lithocolletidae (Gracillaridae) (Yaprakoyucular) familyasında kanatlar dar ve saçaklı; larvalar yapraklarda galeri açar; çoğu zaman yapraklar dökülür. Hypermetamorphosis görülür: İlk larva dönemleri yassı yapılışta; mandibula yassı şekilde ve hücrenin yırtılarak özsuyun alınmasında işgörür; ileri larva dönemlerinde ise larvalar metamorfoz geçirerek normal ısırıcı-çiğneyici ağız yapısını kazanır ve tipik olarak parankima dokusu ile beslenir. Phyllonorycter (Lithocolletis) blancardella, P. corylifoliella, P. cerasicolella sert çekirdeklilerde zarar yapar.

Yponomeutoidea. Yponomeutidae (Ağkurtları) türleri oldukça küçüktür; genellikle parlak renkli ve dar kanatlıdır; larvaları galeri açar; ağ oluşturur veya dıştan beslenir. Örn., Yponomeuta malinellus (Elma ağkurdu), Prays oleae (P. oleaellus) (Zeytingüvesi), Y. padellus ve Prays citri (Turunçgil çiçekgüvesi).

Gelechioidea: Gelechiidae üyeleri genellikle küçüktür; arka kanatlar biraz sivri ve kıvrık duruşlu; larvalar ağ örer; bazıları da galeri açar veya kese taşır. Örn., Sitotroga cerealella (Arpagüvesi), Pectinophora (Platyedra, Gelechia) gossypiella, (Pembekurt), Anarsia lineatella (Şeftali filizgüvesi), Scrobipalpa (Phythorimaea, Gnorimoschema, Lita) operculella (Patatesgüvesi), S. ocellatella (Pancargüvesi), Recurvaria spp.

Scythridae (Elachistidae) üyeleri yponomeutidlere benzer. Kanatlar mızrak şeklindedir. Örn., Syringopais (Scythris) temperatella (Ekingüvesi). Coleophoridae türleri çok küçüktür; kanatları çok dar ve sivri uçludur. Nokta gözleri yoktur. Larvaları genellikle yaprak dokusu içinde yaşar ve gelişince bir kılıf oluşturarak bunu beraberinde taşırlar. Örn., Parametriodes thaea (Çay filizgüvesi), Coleophora spp.

Zygaenoidea:

Zygaenidae türleri diurnaldir; parlak renkli kelebeklerdir. Genellikle prothorax kırmızımsı veya başka renklerde işaretlidir. Tırtılların vücudu kümeler halinde kıllarla örtülüdür.Örn., Theresimima (Ino, Procris) ampelophaga (Bağ gözkurdu).

Pyraloidea:

Pyralidae üyeleri küçük ve narindir; Ön kanatlar dar, uzun veya üçgenimsi; arka kanatlar geniş. Palpi ileri doğru çıkık. Erginlerde 1. abdomen segmentinde timpanal organ bulunur; larvalar galeri açar; ağ örer veya içinde barındıkları tüpler oluştururlar. Örn., Ephestia (Anagasta) kuehniella (Ungüvesi), E. elutella (Üzüm veya tütüngüvesi), E. (Cadra) cautella (İncirgüvesi), Ostrinia (Pyrausta) nubilalis (Darıkurdu, Avrupa mısırkurdu), Pyralis farinalis, Plodia interpunctella (Kurumeyva güvesi), Myelois ceratonia (Harnupgüvesi) ve Galleria mellonella (Petek ya da balmumu güvesi)

Geometroidea: Erginlerde abdomende timpanal organlar bulunur; ergin ve larvalarda gizlenme önem taşır.

Geometridae (Mühendistırtılları) türleri genelliikle küçük ve narindir; kanatlar iri ve dalgalı, karışık çizgili; dinlenme anında yatay olarak tutulur; bazı türlerde dişiler kanatsızdır. Larvalar dala benzer; abdomenlerinin son 2 veya 3 segmentinde bacak bulunur; ortada yoktur. Örn., Operophtera (Cheimatobia) brumata (Kışkelebeği), Eumera regina, Erannis spp., Biston spp. ve Boarmia spp.

Papillionoidea:

Nymphalidae (Alacakelebekler) erginlerinde ön bacaklar kısa, işlevsiz ve oldukça tüylü; pupa çıplaktır ve abdomen ucundaki yapı ile ortama asılı olarak bulunur

Satyrinae (Esmerkelebekler) erginleri küçük-orta irilikte; grimsi kahverenkli; kanatlarda göz şeklinde lekeler bulunur. Örn., Satyrus spp., Erebia, Dira (Pararge) ve Maniola spp. Danainae erginleri iri ve parlak renkli; genellikle kahverenkli olup siyah ve beyaz işaretler bulunur. Ön bacaklar çok kısadır; yürümede kullanılmaz; Örn., Danaus spp. Nymphalinae erginlerinde gözler tüylü; arka kanatlarda M3 damarının bulunduğu kısım köşeli yapıda veya kuyruk yapar. Örn., Nymphalis (Vanessa) polychloros (Alacakelebek), N. antiopa, Cynthia (Pyrameis, Vanessa) urticae, Inachis (Vanessa) io.

Papillionidae üyeleri çarpıcıdır renkli; arka kanadın geri kısmı M1 damarının bulunduğu yerde kuyruk şeklinde 1-2 uzantı yapar veya yapmaz. Cinsel dimorfizm görülür; dişiler de kendi arasında polimorphic’ tir. Larvalar düz; dorsalde segmentlerde bir tüberkıl dizisi bulunur ve kriptik renklidir; Prothorax’ ta dorsalde koku yayan, şişebilir özellikte bir osmeterium bulunur. Örn., Papilio machaon, Iphiclides (Papilio) podalirius.

Papillionoidea

Pieridae erginleri orta irilikte; beyaz- sarı renkli; kanat kenarları siyah lekeli; tırtılları yeşil; krizalid, ortasını saran bir iplik ve abdomen sonundaki yapı ile ortama tutunur. Örn., Pieris brassicae (Lahanakelebeği), Pieris rapae (Küçük lahanakelebeği), Aporia crataegi (Beyaz ağaçkelebeği), Colias spp. (Sarıkelebekler).

Lycaenidae erginleri küçük; narin; parlak renklidir. Örn., Polyommatus icarus.

Bombycoidea: Kanatlar amplexiform tipte hareket ettirilir. Hortum çok küçük veya yok. Lasiocampidae (Halkakelebekleri) erginleri orta boyda veya iri; kahverenkli veya gridir; cinsel dimorfizm görülür; yumurtalar ağaç ve çalı dallarına halka şeklinde bırakılır. Larvalar kıllı ve çoğunda ipeksi bir ağ içinde gregar yaşarlar. Örn., Malacosoma neustria (Halkaören veya Bülbülgözyaşı), Pachypasa otus (Kabatırtıl), Dendrolimus pini, Lasiocampa spp.

Saturniidae (Tavuskelebekleri) bazan 25 cm kadar kanat açıklığı olan; oldukça iri; belirgin veya parlak renkli kelebekler; çoğunda kanatlarda göz şeklinde saydam lekeler var; erginler beslenmez; anten çift-iki çift taraklı; larvada dorsalde scoli (dikenli şişkinlikler) bulunur; Örn., Saturnia pyri (Tavuskelebeği).

Bombycidae (İpekböcekleri) larvaları genellikle kıl demetleriyle kaplı. Bombyx mori (İpekböceği)’ de ise larvalar çıplaktır ve kısa bir anal boynuz bulunur.

Sphingoidea: Sphingidae(Füzevücutlukelebekler) familyası orta boy-iri kelebekleri kapsar; ön kanatları uzun ve dar; uca doğru sivrilir; arka kanatlar küçük; hortum çok uzun; vücut füze gibi; hızlı uçar ve mevsimlik göç yaparlar; larva düz; 8. abdomen segmenti dorsalinde iri bir dorsal boynuz var. Örn., Siphinx ligustri, Acherontia atropos (Ölübaşlı kelebek).

Notodontoidea:

Notodontidae üyeleri nocturnal; iri-şişman; esmer-sarımsı renklidir; noctuidlere benzer; dinlenme anında kanatlar çatı gibi tutulduğunda geriye doğru bir çıkıntı görülür; larvalar ağaç ve çalı yapraklarını yer; rahatsız edildiklerinde ön ve arkalarını havaya kaldırarak dal veya ölü yaprak görünümü alır; Örn., Cerura (Dicranura) vinula, Phalera bucephala. Thaumetopoeidae (Kesetırtılları) familyasında, erginler ufak-orta iriliktedir. Tırtılları kıllıdır; toplu halde, ağ içerisinde yaşarlar; sürüler halinde yer değiştirirler; kılları insan derisini yakıcı etkiye sahiptir. Örn., Thumetopoea solitaria (Fıstık gözkurdu), T. pityocampa (Çam kesetırtılı).

Sesioidea(Aegerioidea).

Aegeriidae(Sesiidae)(Arıbenzerikelebekler) erginleri küçük; 1-2 kanat çiftinde pullar sadece kanat çevresinde bulunur; geri kalan kısımlar zar gibi; arılara benzerler. Ön kanatlar dar-uzunca; arka kanatlar geniş; renkleri parlak; abdomende enine bölmeli renklenme belirgin; tırtıllar otsu-odunsu bitkilerin kök, gövde, dal ve sürgünleri içinde yaşar; bazıları gal yapar.

Örn.,Parantherene(Sciapteron)tabaniformis Kavak’ta;Bembecia (Dipsosphecia) scopigera ( D. İchneumoniformis) Korunga’da; Synanthedon (Conopia) myopaeformis Elma’da.

Noctuoidea:

Noctuidae (Phalenidae, Agrotidae) (Toprakkurtları) bireyleri koyu renkli ve nocturnal’ dir; ön kanatlar biraz dar; arka kanatlar genişçe; bazı türlerde thorax’ta kıl kümesi bulunur. Larva tipik olarak donuk renkli ve düz; fitofagdır; bazıları da homopterlerle beslenir. Abdomende çoğunluk 5 çift bacak bulunur; bazı türlerde öndeki 1-2 çift bacak bulunmayabilir; bu durumda larva arşınlayarak yürür. Pupa çoğunlukla toprakta olur. Örn., Heliothis (Chloridea) armigera (Yeşilkurt), Spodoptera (Laphygma) exigua (Çizgili pamukkurdu), S. littoralis (Pamuk yaprakkurdu), Earias insulana (Dikenlikurt), Agrotis spp.,

Lymantriidae (Liparidae) (Kıllıtırtıllar) bireyleri orta iriliktedir; noctuidlere benzer; nokta gözler yok. Cinsel dimorfizm görülür: dişiler ya çok iri ya da kanatsız; larvaları yoğun kıllı; 6. ve 7. abdomen segmentlerinde osmeteria bulunabilir; Örn., Euproctis chryssorhoea (Altınkelebek), Lymantria dispar (Kırtırtılı, Süngerkelebeği). Arctiidae (Çadırtırtılları) erginleri orta irilikte ve şişman vücutlu; kanatlarında canlı renkte benek ya da şeritler bulunur. Larvalar genellikle uzun ve sık kıllarla kaplı; toplu olarak yaşar ve ağ oluştururlar. Örn., Hyphantria cunea (Amerikan beyazkelebeği),Arctia villica, A. caja.