INSECTA
[ ANASAYFA ] [ Arhropoda ] [ TAKIMLAR ] [ Sözlük ]

HYMENOPTERA (Hymen, zar; ptera, kanat demektir)

(Zarkanatlılar, Arılar; Bees+Wasps+Ants+Ichneumon flies)

§Ergin: 0.25-50 mm; baş hypognathous, iri ve hareketli; bileşik gözler bazan holoptic; anten 9-70 segmentli; bazan cinsel olarak dimorphic; ağız ısırıcı-çiğneyici veya yalayıcı-emici.  

§Prothorax küçük; kanatlar zar gibi ve genelde iki çift; ancak brachypterous-apterous ta olabilir; bazı ufak türlerde damarlar azalmış; ön kanatlar daha iri; kanatlar arka kanatta bulunan hamuli (Tekil: hamulus) adını alan bir sıra çengel yardımı ile birlikte hareket eder; tarsi çoğunda 5 segmentli; bacaklar bazan değişik yapılışta.

§Thorax ile abdomen birbirine geniş olarak (Symphyta alttakımı) veya ince bir sapçık ile (Apocrita alttakımı) birleşir; abdomen distal olarak bir çift segmentsiz, cerci benzeri yapı (pygostyles) taşır; erkeklerde terminalia genellikle iri ve lateral paramera, aedeagus ve bir çift ventral lob (volsasellae) taşır. Dişilerde ovipozitor çoğunluk iyi gelişmiş; yüksek gruplarda sokucu iğneye dönüşmüş ve böylece yumurta koyma ile ilişkisi kalmamıştır.

Larva: Symphyta alttakımında baş belirgin ve sertleşmiş; ağız gelişmiş, ısırıcı-çiğneyici; bitkilerde dıştan beslenen larvalarda 3 thorax ve 6-9 abdomen bacağı (eruciform) varken (kelebeklerden farklı olarak abdomen bacakları hem sayıca fazla ve hem de çengelsiz; galeri içinde bulunan larvalarda thorax bacakları ufalmış -abdomen bacakları bulunmaz. Apocrita alttakımında ise larva apodous’tur; Baş hafifçe sertleşmiş veya oldukça ufalmış. Parazitoid türlerde baş prothorax içine girmiş; 1. dönem larva  şekil olarak değişken olmakla birlikte, son dönem larva her zaman kurtçuk şeklinde (heteromorphous).

Pupa: Adecticous; çoğu exarate; Cynipidae, Chalcidoidea, çoğu Apoidea, çoğu Formicoidea sözdışı, genelde ipeksi bir kokon içinde bulunur.

     BİYOLOJİLERİ

§Erginlerin çoğu nektar veya balçiği ile beslenir; bazıları fitofagdır; sosyal arılar çiçekli bitkilerin tozlaşmasında önemli iken; asalak ve avcı türler zararlı böcekleri baskı altında tutarak aşırı çoğalmalarını engeller; arıların davranışlarında görülen özelleşme diğer takımlardan daha gelişmiştir: Örn., larvaların beslenmesi ve sosyal yaşam gibi.

§Hymenopterlerde larvanın beslenmesi temel alınarak 4 tip biyoloji görülür: (1) Symphyta’da larvalar fitofagdır; yumurta konukçu bitkiye bırakılır. (2) İlkel Apocrita’da larva asalaktır ve konukçusunu çoklukla öldürür; dişi uygun konukçuyu bulmak ve yumurta koymak için özel davranışlara sahiptir. (3) İleri Apocrita’da (soliter yabanarıları ve arılar) dişi birey yumurta koyacağı özel bir hücre yapar ve larvaya bir kez veya aralıklı olarak besin sağlar; dişilerde ovipozitor sokucu organ olarak gelişmiş ve avı paraliz etmede kullanılır. (4) Sosyal arılarda larva gelişimi boyunca kraliçe tarafından ya da genellikle steril erginler tarafından sürekli beslenir; larvalar yabanarılarında hayvansal kökenli besinle; arılarda pollen ve nektarla, karıncalarda ise tohum, bitki dokusu ve fungus gibi bitkisel maddelerle beslenir. İlkel sosyal türlerde larvaya besin bir kez sağlanırken; ileri sosyal arılarda larvaya aşamalı olarak besin sağlanır ve kolonide çok sayıda yumurta koyan dişi bulunabilir. Sosyal arılarda işbölümü görülür: koloni tek bir yumurta koyan dişi (kraliçe) ile çok sayıda yapısal olarak farklı dişiler (=işçiler) bulunur. Bu dişiler kolonide çok değişik işlevleri yerine getirirler; bazı türlerde işlev bireyin yaşına göre değişir.

§I. ALTTAKIM SYMPHYTA (CHALASTOGASTRA)

§Erginlerde vücut 2 mm’ den küçük değil; thorax ile abdomen birbirine geniş olarak bağlı; mandibula ve maxilla gelişmiş olduğundan kemirici yapıya sahiptir. Arka kanatlarda en az 3 tane kapalı bazal hücre var; cenchri var; trochanter 2 segmentli; ovipozitör gelişmiş; yumurtalar bitki dokusu içerisine konulabilir. Çoğu yılda 1 döle sahiptir ve kış gelişmiş larva ya da pupa döneminde geçirir.

§Çoğunluk fitofag (Orussidae hariç); çoğu bitkileri dıştan kemirir; larvaları yalancı tırtıldır: bir çift nokta göze sahiptir, abdomen bacaklarında çengel yoktur. Az sayıda türde bireyler bitkilerin dokuları içerisinde beslenir; bunların abdomen bacakları çok ufalmış-yok olmuştur.

§Pamphilidae (Ağarıları-Yaprakarıları): I5 mm'den ufak; tıknaz; baş küb biçimli ve iri; anten ince ve uzun (16-28 segmentli); vücut yassı ve geniş;. larvada abdomen bacakları yok. Örn., Neurotoma flaviventris Fetz. (Armut yaprakarısı). armut ve elma ağaçlarının yapraklarını yer. İbrelilerde Acantholyda hierolyphica (Christ.), Cephaleia abietis (L.)

Argidae: 10 mm; tıknaz; anten 3 segmentli ve yapısı iki cinsiyette farklı; larvada abdomen bacakları var; ağaç ve otsu bitkilerde bulunur. Örn., Arge (Hylotoma) rosae L. (Gül yaprakarısı)

Cimbicidae: İri, tıknaz; anten ucu topuzlu; larvaları yaprak yer. Pupaları toprakta sert bir koza içerisinde; Örn., Paleocimbex (Cimbex) quadrimaculata Müll. (Badem yaprakarısı)

Tenthredinidae (Testereliarılar): Parlak renkli; 10-20 mm; anten çeşitli tiplerde ve 7-10 segmerıtli; abdomen yassı - iri; ovipozitörün alt tarafı testere gibi dişli; larva yalancı tırtıl; bitkileri dıştan ya da içten yer; yılda 1 döl verir; kışı pupa döneminde geçirir; Örn., Hoplocampa spp. (H. testudinea Klug., Elma testereliarısı; H. brevis Klug., Armut testereliarısı; H. minuta Christ, Erik testereliarısı), Athalia rosae (L.) (Lahana yaprakarısı), Blennocampa elongatula Klug. (Gül fılizburgusu), Caliroa (=Eriocampoides) limacina Retz. (Kirazsüliiğü). Orman ağaçlarında Croesus septemtrionalis (L.) ve Trichocampus viminalis (Fall.)

Siricidae (Odunarıları): 25-45 mm; anten uzun ve segment sayısı çoğunluk 16’ dan çok; vücut yassı, silindirik; dişilerde abdomen ucu üçgenimsi sivrilik gösterir ve uzun bir yumurta koyma borusu ile sonlanır; larvaları sadece ufalmış thorax bacaklarına sahip; ağaçların odun tabakasında yaşar. Örn., Urecerus (Sirex) gigas (L.), Sirex spp. (S. juvencus (L.), S. noctilio (F.)

Cephidae (Saparıları): İnce, uzun, 10 mm; baş küre şeklinde, anten çok segmentli; kanatlar dar; abdomen çok uzun; Çoğunluk otsu bitkilerin içinde yaşayan larva ‘’ S’’ şeklinde kıvrık duruşlu; abdomen bacakları yok. Örn., Janus compressus F. (Armut fılizarısı), Cephus pygmaeus (L.) (Ekin saparısı).

Diprionidae (Lophyridae): Orta boylu; anten 13 veya daha fazla segmentli; erkeklerde tarak gibi; larvada abdomen bacakları var; Örn., Diprion (Lophyrus) pini (L.), Neodiprion sertifer (Geoffr.) orman ağaçlarında zarar yaparlar.

§II. ALTTAKIM APOCRITA (CLISTOGASTRA)

§1. abdomen segmenti (=propodeum) metathorax ile kaynaşarak thorax’ı 4 segmentli gibi gösterir (=Mesosoma); 2. abdomen segmenti diğer segmentlerden farklı olarak oldukça incelerek sap görünümü almış (=petiole); diğer abdomen segmentlerinin tümüne birden gaster veya metasoma denir; arka kanatta 1-2 kapalı hücre var; cenchri yok; trochanter 1-2 segmentli; bazılarında yumurta koyma borusu sokucu iğneye dönüşmüş. Larva genelde bacaksız, kurt şeklinde; baş küçülmüş. Yaşayışları değişik: Asalak, avcı veya fitofagdırlar. Erginler, genelde, çiçek üzerinde beslenir. Bazıları sosyaldir.

ICHNEUMONOIDEA ÜSTFAMİLYASI

§Böcekler veya diğer invertabratlarda parazitik olarak yaşar; özellikleri: 1) anten filiform, 16 veya daha çok segmentli; 2) arka trochanter 2 segmentli; 3) costal hücre yok; 4) ovipozitör metasoma ucuna anterior konumda çıkar ve her zaman dışardadır

Ichneumonidae (Asalakarılar): 5-20 mm; çoğunluk siyah; bazen sarı şeritli; anten dirsekli değil, çok segmentli ve filiform; ovipozitör bazen vücuttan uzun; braconidlerden 2 adet m-cu enine damar bulunuşu ile ayrılırlar (Braconidlerde sadece 1  tane m-cu enine damar var veya hiç yok); birçoğunda renk, büyüklük, yapı ve kanatların bulunup bulunmaması şeklinde ortaya çıkan cinsel dimorfizm var; çoğu böceklerde, nadiren örümceklerde asalak; çoğunlukla larva-pupa asalağı. Pimpla spp. (P. instigator (F.), P. brassicariae Pod.), Ephialtes spp. (E. sııbglabratus L., E. punctulatus (Ratz.). E. manifestator (L.)), Pristomerus vulnerator Panz., Theronia atalantae Pod. Ichneumon, Ophion, Rhyssa, Megarhyssa spp.

Braconidae: Ençok 15 mm; tıknaz, madensel renkli; yaşayışları ichneumonidlere benzer; ancak çoğunda gelişmesini tamamlayan larva konukçu vücudu dışına çıkarak koza içinde pup olur; bazen poliembriyoni görülür. Örn., Phanerotoma flavitestacea Fish., Apanteles (Microgaster) spp. (A. glomeratus (L.). A. anarsiae F.&A., A. spurius Wesm.), Bracon (Habrobracon) hebetor Say, Meteorus rubens Nees, Ascogaster rufipes (Latr.),  Macrocentrus spp. (M. nidulator (Nees), M. marginator (Nees)), Microgaster, Hemiteles, Microbracon spp.

CHALCIDOIDEA ÜSTFAMİLYASI: 0.3-1.0 mm; metalik mavi-yeşil; ilk anten segmenti uzun; kanat damarları tipik olarak azalmış; ön kanatta sadece Subcosta ile Radial damarın bir kısmı kalmış; arka kanatta hiç damar yok; çoğunda kanatlar ufalmış veya yok; uçuşa başlarken sıçrarlar; poliembriyoni görülür; yumurta-larva asalağı veya fitofag türeri vardır.

Mymaridae: 1 mm’den kısa; kanat damarsız; arka kanat dar; chalcidoidlerden başta bulunan dikişler ile ayrılır; hepsi yumurta asalağı; Örn., Alaptus magnanimus Annadale (bilinen en küçük böcektir, 0.21 mm boyunda)

Trichogrammatidae: 0.3-1 mm; kanatlar hafif tüylü; tarsi 3 segmentli; yumurta asalağıdır;Trichogramma spp.(T. evanescens Westw.,T. minutum Riley)

Aphelinidae: 1 mm’den kısa; gözler iri; antenler 8'den az segmentli; pronotum kısa, scutellum geniş ve yassı. tarsi 4-5 segmentli; coccoid, afit ve aleyrodidlerin parazitoidleridir; bazı türler hiperparazit’tir. Örn., Aphelinus mali (Hald.), Aphytis spp. (A. melinus DeBach, A. lingnanensis Comp., A. chrysomphali (Mercet), A. aonidiae Mercet), Aspidiotiphagus citrinus (Craw), Coccophagus spp. (C. scutellaris (Dalm.), C. lycimnia Wlk.), Prospaltella spp. (P. berlesei (How.), P. perniciosi Tower, P. aurantii How.)

Encyrtidae: 2-3 mm; metalik; anten değişken; diğer chalcidoidlerden mesopleura’nın iri ve dışbükey oluşu ile ayrılır; çoğu afit ve coccoidleri parazitler; yumurta veya larva asalağıdır; bazan poliembriyoni görülür. Örn., Leptomastidea abnormis Gir., Leptomastix spp. (L. dactylopii How., L. flavus Mercet), Anargyrus spp. (A. pseudococci (Gir.), A. bohemani Westw.), Metaphycus spp. (M. parvus Mercet, M. punctipes Dalm.), Ageniaspis fuscicollis Dalm., Microteris lunatus Dalm., Paralitomastix spp. (P. pyralides Ashm., P. varicornis Nees), Chiloneurus claviger Thomax, Anicetus italicus Mas.

Agaonidae (İlekarıcıkları). Çok ufak yapılı; incirlerde döllemeyi sağlarlar. Blastophaga psenes L. (İleksinegi)

Pteromalidae: Siyah; metalik yeşil-bronz; özellikleri: tarsi 5 segmentli; anten funiculus’ u (pedicel ve topuz arası) 5 veya daha fazla segmentli; pronotum dorsalden bakıldığında çan şeklinde; abdomen yandan üçgeni andırır; kanatlı-kanatsız; asalaktırlar. Scutellista cyanea Motsch., Pteromalus puparium L.

Eurytomidae: Siyah-sarı; 2-4 mm; anten topuzsuz; pronotum dorsalden bakıldığında kare gibidir; ovipozitör çok kısa; fitofagdırlar; Örn., Eurytoma amygdali End. (Badem içkurdu) badem, E. plotnikovi Nikol. (Fıstık içkurdu) Antep fıstığı, Bruchophagus gibbus Boh. (Baklagilarıcığı) baklagiller  içinde yaşar.

Chalcididae: 2-7 mm; siyah-sarı, metalik değil; erginde arka femur şişki-dişli; larva-pupa asalağı; bazıları hiperparazittir.

PROCTOTRUPOIDEA ÜST FAMİLYASI

Scelionidae (Yumurtaasalakları): Ufak; tıknaz; baş iri, anten 10-12 segmentli, ucu kalın; kanat damarları iyice azalmış; sadece Subcosta ile kısalmış Radius kalmış; böcek-örümcek yumurtalarında asalak yaşar. Trissolcus (Asolcus, Microphanurus, Telenomus) spp. (T. semistriatus (Nees), T. vassilievi (Mayr.)),  Asolcus grandis (Thoms.) Sünenin  asalağıdır.

CYNIPOIDEA ÜSTFAMİLYASI

Ufak-orta boy; çoğu siyah; damarlar azalmış; metasoma yanlardan basık

Cynipidae (Urarıları, Galarıları): 2-6 mm; baş geniş, thorax oymalı yapıda; abdomenin ikinci tergiti bu kısmın en büyük parçası; kanat damarları azalmış; ovipozitör uzun; konukçuya özelleşmişler; Urlar çoğunlukla meşelerin çeşitli yerlerinde bulunur; bazı türlerin urlarında tek larva; bazılarında da birden çok larva var.

Urlar tanen içerdiğinden asit kaynağı olarak dericilik ve eczacılık yönünden önemli; heterogonie görülür. Neurotorus, Biorrhiza, Andricus ve Diplolepis gibi cinslerde, birinci dölde meydana gelen bireylerin (gamogenesis: erkek ve dişiler) meydana getirdiği urlar ile ikinci dölde meydana gelen bireylerin (parthenogenesis: yalnız dişiler) meydana getirdikleri urlar farklı yapıdadır. Bir urda içten dışa doğru (1) besin dokusu, (2) koruyucu doku, (3) parankima dokusu ve (4) epidermis tabakaları bulunur. Örn., Cynips spp. (C. gallae-tinctoria Htg., C. mediterranea Trot., C. tomentosa Trot., C. insana West.), Biorrhiza pallida Ol., Andricus spp. (A. curvator Htg. A. collaris (Htg.)), Diplolepis spp. (D. quercus-folii L., D. divisa Htg.), Rhodites spp. (R. rosae L., R. mayri Schld.)

§VESPOIDEA ÜSTFAMİLYASI:

§Pronotum’un posterior kenarı dorsalden U şeklinde görülür; dinlenme anında kanatla katlanmış olarak tutulur.

Vespidae (Yabanarıları): Çoğu siyah renkli; sarı beyaz-kahverenkli işaretli; Vespinae, Polistinae ve Polybiinae üyeleri sosyal; diğerleri teksel yaşayışlı; sosyal olanlar, kemirilmiş sellülozlu maddeleri ince tabakalar haline getirip, yuva yapmada kullanır; yuva ince bir sap ile bir yere tutturulur; bir yabanarısı toplumunda kraliçe, işçiler ve erkekler vardır; mevsimlik olan toplumdan sadece kraliçe kışlar ve ertesi ilkbaharda yeni toplumu meydana getirir; larvalar genellikle hayvansal besinle beslenir. Örn., Polistes gallicus L. (Sarıcaarı), Vespa spp. (V. crabro L., V. orientalis L. (İri yabanarısı)) ve Vespula germanica F. (Ufak yabanarısı)

Formicidae (Karıncalar): Baş irice, anten dirsekli; kuvvetli olan ağızdan karınca asidi salgılanır; thorax ile abdomeni birleştiren ince kısım 1 (Formicinae) ya da 2 (Myrmicinae) çıkıntılı; sosyal yaşarlar; kraliçe, erkek ve işçi kastları var; kraliçe iri ve kanatlı; kanatlar çiftleşmeden sonra koparılır; erkek çok küçüktür ve kanatlı; çiftleşmeden sonra ölür. İşçiler steril, kanatsız dişilerdir; bazılarında birkaç tip işçi var; larvaların segmentleri belirgin; mandibula gelişmiş ve kuvvetli; pupa hemen daima özel bir kokon içerisinde; Karıncalar hayvansa veya bitkisel maddeleri yer; afitlerin salgıladığı şekerli maddeleri seven türler onları korur. Örn., Formica, Monomorium, Camponotus, Messor, Lasius spp.  

Apoidea Üstfamilyası

Apidae: Yabanarılarından larvalarını bal-polen ile beslemeleri ile ayrılır; onlardan ufak; arka bacak toplayıcı; Erkeklerde antenler 13 segmentli ve metasomadaki tergit sayısı 7 iken dişilerde bunlar birer adet eksiktir. Bitki döllenmesinde önemlidir; tek yaşayan türler de var. Örn., Apis mellifera (mellifıca) L. (Balarısı),  Bombus spp. (Kıllıarılar) (B. lapidarius L.- thorax siyah; B. agrorum F.-gri, B. pratorum L.-siyah-sarı), Xylocopa violacea L. (Morarı).

Halictidae: Ufak-orta boylu; ön kanat ‘’kaide damarı (Median)’’ yay gibi; çoğu toprakta yuva yapar; yuvalar birlikte olabilir; bitki döllenmesinde önemli; bazıları yabanarılarına benzer ve asalaktır; Halictus spp. (H. tetratonianellus Strd., H. quadrionctus (F.), H. simplex Blüt.) Doğu Anadolu’ da yem bitkilerinin tozlayıcısı olarak saptanmıştır.

Andrenidae: Orta boylu; anten diplerinde 2 tane subantennnal dikiş var; toprakta açtıkları oyuklarda yaşarlar; ana tünel çoğunluk dikinedir ve birçok yan tünel buna bağlıdır. Bitkilerin tozlanmasında önemli. Örn., Andrena spp. Panurgus spp. Melitturga spp.

Mutillidae (Karıncaarıları): Parlak koyu renkli; kırmızı, turuncu, sarı işaretli; dişiler kanatsız ve karıncalara benzer; vücut sık kıllı; erkek dişiden iri, kanatlı; sokması çok acı verir; teksel yaşarlar; hymenopter (larva-pupa), dipter ve coleopter’lerle geçinirler. Örn., Mutilla ve Myrmilla spp.

Scoliidae (Hançerliarılar): 15-45 mm, kıllı; abdomende san işaretler var; Dişinin iğnesi çok kuvvetli; larvaları özellikle Scarabaeid larvalarında dış asalaktır. Örn., Scolia spp. (S. flavifrons F. (var. haemorrhoidalis F.)  

Sphecoidea Üstfamilyası

Sphecidae (Sphegidae) (İncebelliarılar): 25 mm; petiol çok uzun; yuva toprakta olabilir (Sphex (Chorion), Ammophila (Sphex)) veya çamurdan yuvalar eski binaların tavan ve duvarlarında bulunur (Sceliphron spp.); larvalarını avladıkları böceklerle besler. Örn., Sphex spp. Ammophila spp. Sceliphron spp. Ülkemizde Philanthus trianglum abdelkader (Arıcanavarı) Balarısı kolonileri için tehlikelidir.

Crabronidae: 6-20 mm; sarı işaretleri olan vücut siyah renkli; baş iri-küb şeklinde; yuva toprak-odun tabakası içinde; çoğunlukla sinekleri avlarlar. Örn., Crabro spp.