INSECTA
[ ANASAYFA ] [ Arhropoda ] [ TAKIMLAR ] [ Sözlük ]

DIPTERA (SİNEKLER, FLIES)

Di, iki; ptera, kanat demektir.

§Ergin: Küçük-orta irilikte; yumuşak vücutlu; baş nispeten iri ve hareket yeteneği yüksek; bileşik gözler iri ve erkeklerde genelde ortada birleşirler (holoptic); anten değişik şekil ve irilikte; ağız yapısı sokucu-emici tipte.

§Thorax segmentleri birleşik; mesothorax iri; sadece mesothorax’ ta kanat bulunur; arka kanatlar halter şeklinde ve denge organı olarak iş görür. Nadiren ön kanatlar kısalmış veya bulunmaz. Tarsi 5 segmentli; bazı türlerde bacaklardan 1-2 çifti av yakalamaya uygun yapılıştadır.  

§İlkel gruplarda abdomende 11 segment görülür; ancak gelişmiş gruplarda görülebilir segment sayısı 4-5 taneyi nadiren geçer. Son abdomen segmentleri (postabdomen) ön segmentler (preabdomen) içine çekilebilir yapılıştadır Böylece postabdomen ovipozitor gibi iş görür. Erkeklerde dış genitalia karmaşık yapılıştadır.

§Larva: Larva genellikle ince-uzun; silindirik yapılışta; vücut bölümleri genellikle belirgindir; larvalar çoğu zaman apodous’ tur; ancak thorax ve/veya abdomen bacakları bulunabilir. İlkel dipterlerde baş belirgin ve sert yapıdadır (eucephalous); ancak çoğu türde ufalmış (hemicephalous) veya iz halindedir (acephalous). Anten ve ağız parçaları Nematocera alttakımında iyi gelişmiştir; ileri dipterlerde ise küçülmüş veya değişikliğe uğramıştır. Örneğin Cyclorrhapha alttakımında antenler küçük çıkıntılar şeklindedir; ağız parçaları da bir çift kavisli çengel (muhtemelen maxilla)’ den ibarettir.

§Pupa: herzaman adecticous’ tur. Nematocera ve Brachycera alttakımlarında mumya tipindedir. Cyclorrhapha alttakımında ise serbest (Exarate) tiptedir; ancak bir puparium (sertleşmiş 3. larva gömleği) içinde bulunur (Coarctate=fıçı tipi pupa).

                                           BİYOLOJİSİ

Erginler hareketlidir; çoğunlukla serbest yaşar; her türlü çevrede bulunurlar. Çoğu diurnal’ dir. Birkaç istisna dışında ergin dönemde sadece sıvı besin alırlar: çürüyen organik maddelerden sızan sıvılarla, nektarla veya arthropod/vertebratların vücut sıvılarıyla beslenir. Dipterler tıp ve veteriner hekimlik bakımından en önemli takımlardan biridir; beslenme şekilleri itibariyle birçok virus hastalığının vektörüdürler. Kan emen türlerde genellikle yalnızca dişiler beslenir Çoğu biseksual; az sayıda tür de parthenogenetik olarak çoğalır. Dişiler genellikle larvanın yaşayacağı besin kaynağını aktif olarak bulur ve buraya yumurta bırakır. Dipterler ovipar, ovovivipar veya vivipar’ dır. Yumurta gelişimi oldukça hızlıdır ve birkaç günde açılırlar. Larvalar toprak, çamur, çürüyen bitkisel materyal; bitki ve hayvan dokuları olmak üzere hemen her ortamda bulunur. Larvaların çoğu sıvı ile beslenir veya microphagous’ tur. Bazı sucul formlar özel ağız fırçaları yardımıyla avlanırlar. Genellikle 4 larva dönemi vardır; ancak bu sayı 8’ e kadar çıkabilir. Pupa olmadan önce larva genellikle kuru bir yere ulaşır. Pupa çıplak olabilir. Çoğu Nematocera ve Brachycera’da bir kokon ile; Cyclorrhapha’ da ise puparium ile çevrilidir.    

                                               SINIFLANDIRMA

§I. Alttakım Nematocera (Uzunantenli sinekler): Çoğu küçük, narin; antenler basit, uzun; maxillar palpi 3-5 segmentli; larva eucephalous; mandibula çiğneyici tipte ve yatay hareketli; Radius 5 kollu; pupa mumya tipinde .

§Tipulidae (Bostansinekleri): İri sineklerdir (7 cm olabilir). Baş uzamış; anten 6-16 segmentli; nokta göz yok; kanatlar dar; larvalar çürükçül maddelerle beslenir; bazıları suculdur; bazı türler kültür bitkilerine zarar verir. Örn., Tipula spp.

§Culicidae: Tanınmaları kolaydır: Kanat damarları üzerinde ufak pullar bulunur. Erkeklerde anten bol kıllı (fırça gibi) ve palpus uzun. Larvalar suculdur: Abdomen sonundaki sifon yardımıyla solur ve sudaki mikroorganizmalarla beslenir. Pupa sucul ve oldukça aktiftir; thorax’taki bir çitf sifon yardımıyla solur. Erkekler beslenmez; dişiler kan emer: Sıtma ve sarı humma gibi virus hastalıklarının vektörüdür. Örn., Anopheles quadrimaculatus, Culex pipiens, Aedes aegypti

Simulidae: Siyah; ufak vücutlu; hörgüçlü görünümde. Bacaklar kısa; kanatlar geniş. Dişiler sığırlarda kan emer. Kuş ve böceklere saldıran türler de var. Larvalar akıntılı sularda yaşar; sudaki cisimlere anal tutunucuları ile tutunur; pupa sucul; konik şekillidir; kese içinde bulunur  

Bibionidae: Küçük-orta boyda; tıknaz vücutlu; koyu renkli ve kıllı sineklerdir; anten kısa; 6-8 segmentli; çoğunda thorax kırmızı veya sarıdır. Kanatlar geniş; ön kenara yakın damarlar kalın. Bacaklar oldukça iri. Larvalar toprakta yaşar; kök ve çürükçül organik maddelerle beslenir. Örn., Bibio hortulanus  

Cecidomyiidae (Itonididae) (Ursinekleri): Küçük-narin sinekler (1-5 mm); anten çeşitli çıkıntılarla süslü; nokta göz bulunmayabilir; kanatlarda birkaç enine damar bulunur; bacaklar uzun; abdomen sonunda az veya çok uzun bir ovipozitor var. Larva sarımsı ya da kırmızımsı renkli; baş çok ufalmış; ağız parçaları emmeye uygun yapıda. Çoğunda paedogenesis görülür: Olgun larva parthenogenetik olarak çoğalma yeteneğine sahiptir. Çürümüş bitkilerle, yumuşak vücutlu böceklerle ve bitkilerle olmak üzere 3 ana tip beslenme görülür. Fitofag türlerde larvalar bitkilerde spesifik gal oluşumuna neden olurlar. Örn., Mayetiola (Phytophaga, Cecidomyia) destructor (Buğday ursineği veya Tavkesiği sineği), M. mimeuri (Arpa ursineği), Clinodiplosis oleisuga (Zeytin dalkurdu), Asphondila capsici (Bibersineği), Janetiella oenophila (Bağ yaprak galsineği), Dasyneura spp. ve Contarinia spp.

II. Alttakım Brachycera (Kısaantenli Sinekler): Anten genellikle kısa; 3 segmentli ve değişik şekillidir. Maxillar palp segmentsiz veya 2 segmentli. Larva hemicephalous; mandibula orak şekilli ve dikey hareketli.

     Tabanidae (Atsinekleri): Orta boy-iri; tıknaz sinekler; kanatlar kuvvetli; iyi uçucudurlar. Dişiler insan ve hayvanlarda kan emer; erkekler çiçeklerde nektarla beslenir. Gözler her iki cinsiyette de ışıltılı; Erkeklerde birbirine yakın; dişilerde ise araları açıktır. Larvalar sucul ve avcıdır.

     Asilidae (Avcı sinekler): İri yapılı ve uzunca vücutlu; gözler arası çöküntülü. Kıllanma fazla; iyi uçucu; kendilerinden iri böcekleri kuvvetli bacakları ile uçarken yakalar ve vücut sıvılarını emerler. Larvaları toprakta bulunur ve yumuşak vücutlu böcekleri yer. Örn., Dasyilis spp., Heteropogon spp.

     Bombyliidae: Orta boy-iri; kalın yapılı; yoğun kıllı; nadiren ince, uzun ve kılsız. Hortum çoğunda silindirik ve uzun. Erginler hızlı uçar; nektarla beslenir. Kanatlarda bant veya lekeler var. Larvaları tırtıl, manas ve arı larvalarını yer. Çekirge yumurtalarını parazitleyenler de var. Örn., Bombylius major

§III. Alttakım Cyclorrhapha: 3 segmentli antenin son segmentinde iri bir kıl (arista) var. Maxillar palpi segmentsiz; Çoğunda ptilinum var (ptilinum, erginde anten kaidelerinin hemen üstündeki ptilinal (frontal) dikişten kaynaklanan ve şişme özelliği olan bir yapıdır; erginin puparium’ dan çıkışını kolaylaştırır). Larva acephalic; pupa coarctate (fıçı tipi).

Syrphidae (Çiçeksinekleri): Orta irilikte; arı görünümlü. Ptilinal (frontal) dikiş yok; göz ve baş bazılarında thorax’tan geniş; kanatlar oldukça geniş; erginler nektarla beslenir; daima uçuş halindedir. Larva alaca kahverenkli veya kirli yeşil; ön kısmı daha dar; baş ufalmış; fitofag (Eumerus spp.), zoofag (Syrphus spp.) veya saprofag. Örn., Episyrphus (Syrphus) balteatus, Eumerus spp., Syrphus spp., ve Metasyrphus (Syrphus) corollae

PTİLİNAL (FRONTAL) DİKİŞİ OLANLAR:

Tephritidae (Trypetidae) (Meyva sinekleri) : Küçük-orta irilikte; vücut ve kanat üzerinde duman renkli veya sarımsı şerit-lekeler var. Ovipozitor bazan vücut boyu kadar olabilir. Dinlenme anında kanatlarını hafifçe titretirler. Larva kısa boylu ve kalın derili; mandibula kuvvetli; çoğunluk meyva içinde; bazıları çiçek içinde beslenir; bir kısmı da bitkilerin gövde-kökünde ur yapar.  Örn., Ceratitis capitata (Akdeniz meyva sineği), Dacus oleae (Zeytin sineği), Rhagoletis cerasi (Kiraz sineği), Myiopardalis pardalina (Kavun sineği), Acanthiophilus helianthi (Aspir sineği).

  Drosophilidae (Sirkesinekleri): 3-4 mm, sarımsı; larvalar çürük meyva ve funguslarla beslenir; bazıları tırtıllarda ektoparazitik olarak veya yumuşak vücutlu homopterlerde predatör olarak yaşar. Örn., Drosophila melanogaster. 

Chloropidae (Ekinsinekleri): Ufak yapılı; az renkli; bazan parlak sarı-siyah; kanatlar pek geniş değil; larva uzun vücutlu; az hareketli; graminelerde zarar yaparlar. Örn., Oscinella frit (Frit sineği), Chlorops pumillionis, Meromyza saltatrix. 

Agromyzidae: Küçük sarımsı-siyahımsı sinekler; larvaları yapraklarda galeri açar, Örn., Agromyza spp.

Muscidae (Karasinekler): Bol kıllı; Bazıları insan ve hayvanlarda kan emer ve bazı hastalıkları bulaştırır. Örn., Musca domestica (Karasinek,Evsineği), Stomoxys calcitrans(Baldırsokan), Glossina palpalis (Çe-çe sineği).

Anthomyiidae (Sebzesinekleri): Karasineklere çok benze; larvalar çoğunlukla fitofagdır; bazıları sebzelerde önemli zararlar yapar. Avcı olanlar ve döküntü maddelerle beslenler de vardır. Örn., Pegomyia hyoscyami (P. betae) (Pancar sineği), Delia (Phorbia, Hylemyia, Chortophila) radicum (brassicae) (lahana sineği), Delia platura (Chortophila cilicrura) (Kabak sineği), D. antiqua (Phorbia ceparum) (Soğansineği).

Calliphoridae: Karasinek kadar veya biraz daha irice; parlak madensel renkli; antende arista’nın uç kısmı tüylü; larvalar döküntü, leş ve pisliklerde yaşar; bazıları hastalık taşır; bir kısmı hayvanların çeşitli yerlerinde yaralar açar. Örn., Lucilia spp., Phormia spp., Cochliomyia (Callitroga) hominivorax (Burgu sineği)

  Tachinidae (Asalaksinekler): Karasinek veya arılara benzer; yoğun kılların yanında çok sayıda ince-kısa kıl var. Postscutellum belirgin; ovipar veya vivipar’dır; Silindiriktir yapıda ve çok çevik olan larvalar böceklerde asalak olarak yaşar. Bazıları yumurtalarını çiçeklere bırakır ve yumurtalar çiçeklerde beslenen tırtıllar tarafından vücut içine alınır; bir kısmı da yumurtayı doğrudan konukçu vücudu üzerine bırakır; olgun larva konukçuyu terkeder; dışarda pup olur. Örn., Exorista (Tachina) fallax, E. Larvarum, Compsilura concinnata  

  Oestridae: İri yapılı; kıllı sineklerdir; biraz arıları andırır. Erginler dumura uğramış hortumları nedeniyle kan ememez; ancak larvaları çeşitli hayvanlarda asalak olarak yaşar. Oestrus ovis koyunların genizine yerleşir; zarar gören dokulardan sızan sıvılarla beslenir.

  Gasterophilidae: Arılara benzer. Larvaları atların sindirim sisteminin çeşitli kısımlarında yaşar; yumurtalar bitki üstüne; konukçu vücut kıllarına veya ağız kenarına bırakılır. Örn., Gasterophilus intestinalis, midede; G. nasalis, oniki parmak barsağında; G. haemorrhoidalis ise rectum’ da yaşar.

  §Hypodermatidae: Arılara benzer; hayvanların sindirim organlarını delip deri altına gider ve orada yerleşirler. Örn., Hypoderma bovis ve H. lineatum sığırlara arız olur; gelişme sonunda deriyi delerek dışarı çıkarlar.